Meslek seçimi, kişinin hayatı boyunca yapacağı en önemli seçimlerden biridir ve tüm yaşamını etkiler. Kişi mesleğini seçmekle yaşayacağı çevreyi, bir anlamda ekonomik durumunu ve ilişkide bulunacağı insanları da seçmiş olmaktadır.
Meslek bireyin yaşamını sürdürebilmesi için yaptığı iştir. Süreklilik gerektirir; kişiye maddi ve manevi doyum sağlar. Belirli bir eğitim tecrübesini gerektirir ve toplumca kabul edilen ahlak ilkelerine göre sürdürülür.
Ergenlik dönemi, gencin bir sonraki okulunu ve mesleğini seçmek gibi hayatını etkileyen önemli kararların alındığı bir yaş dilimidir. Genç, lisede iken hangi alana yöneleceğini ve dolayısıyla da hangi yükseköğretim programlarına gireceğini belirlemek durumundadır.
Meslek ile kişilik özellikleri arasında önemli bir bağ vardır. Kendi kişiliğine uygun mesleği seçen bireyler yaptıkları işten daha fazla haz alırlar ve başarılı olurlar. Meslek seçimi ile olgunlaşma çocukluk döneminde hayal kurma ile başlar. Ön ergenlik döneminde ise gencin ilgileri ön plana çıkar. 17-18 yaşları gerçekçi seçimler yapma dönemidir. 25 yaş civarında iş ve kariyer konusunda belli ölçüde kararlılığa ulaşılır.
Bireylerin meslek seçimi birçok faktörden etkilenmektedir. Özellikle bireyin psikolojik özellikleri meslek seçiminde önemli rol oynar. Örneğin; zeka, meslek gelişimi hususunda birkaç türlü etki yapmaktadır. Başarı ile sıkı sıkıya ilişkisi olan zeka, bir kimsenin ne kadar öğrenim yapabileceğini tayin eden önemli bir etkendir. Ayrıca, bireyin meslek seçimine bireyin psikolojik özelliklerinin yanı sıra sosyo-ekonomik özellikleri de etki yapmaktadır. Şüphesiz, bireyler kendilerini en üst seviyede tatmin edici mesleği seçmek durumundadırlar. Bazen şartlar değişebilir, birey sosyo-ekonomik özellikleri yönünden çok istediği mesleği seçemeyebilir. Bu durumda, birey çatışma içerisine düşerek sevmediği bir işi yapma mecburiyetinde kalacağı için büyük ihtimalle başarısız olur.
Meslek seçiminde rol oynayan faktörler.
Yukarıdaki şemada da görüldüğü gibi, gencin meslek seçiminde rol oynayan etkenler oldukça fazladır ve hepsi de önemli birer belirleyicidir. Öncelikle gencin kendisini iyi tanıması gerekmektedir. Kişinin kendini tanıması, meslek seçiminde rol oynayan kişilik özellikleri yönünden kendini değerlendirebilmesidir. Meslek seçiminde etkili olan kişilik özellikleri ise ilgiler, yetenekler ve değerlerdir.
Herhangi bir zorlama altında kalmadan ya da kişiye herhangi bir ödül vaat edilmediği halde kişi kendiliğinden bazı faaliyetlere giriyor ve doyum sağlıyorsa kişinin bu tür faaliyetlere ilgi duyduğu söylenebilir. İlgilerin gelişimi çocukluk yıllarına dek uzanır. 12-13 yaslarında belirginleşirken, 17-18 yas civarında kesinleşir. Yetenek ise, öğrenme gücü ya da belli bir eğitim sürecinden yararlanma gücü olarak ifade edilebilir. Kişinin becerilerine bakarak onun yeni bir eğitim sürecinden ne kadar yararlanabileceği kestirilebilir.
MESLEKİ TERCİHTE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR
Geleceğin parlak mesleklerini okul çağında iken düşünmeye başlayan gençlerimiz, üniversite basamağında, şartların elverdiği ölçüde isteklerine ulaşmış olmanın heyecanını yaşar.
Buna karşılık, doktor olmak isteyen bir gencin puanlama sonucu iktisatçılığa; güzel sanatlara merakı olan birinin de, veterinerliğe adım atışı olağan durumlardandır.
Yeteneğe uygun işi seçebilmek de ayrı bir dikkat ister. Yönetmek için zorunlu olan nitelikler ile bir meslek sahibi olma arasında önemli farklar vardır. Bugün piyasada, asıl mesleğinin dışında, başka alanda çalışanlara sık sık rastlıyoruz. Ekonomik koşullar nedeniyle, ikinci işi yapanlar da az değil. O nedenle, kendini sahnede şarkı söylerken bulan bir futbolcuyu; köşe yazarlığı yapan mühendisi pek yadırgamıyoruz.
Tutarlı tercihler yapabilmek için, tercih aşamasından önce dikkat edilmesi gereken önemli noktalar bulunmaktadır. Çünkü tercih yapmak; yalnızca yükseköğretim programlarını puana göre büyükten küçüğe doğru sıralamak değildir. Tercih aşamasında sağlıklı seçimlerde bulunabilmek için, önceden araştırma yapmak ve tercihi etkileyebilecek faktörleri ortaya koymak gerekmektedir. Bu faktörler şöyle sıralanabilir:
- Kendini Tanıma
Yetenekleri bilme: Kendini ve içinde bulunduğu durumu doğru algılayan, kişisel değerleri ile toplumsal beklentileri arasında denge kurabilen birey, kişisel yeterliliğe ulaşabilir. Bu durum bireyin kendini tanıma sürecinde bir hayli yol aldığının göstergesidir. Kendini tanıyan birey ise seçim işlemlerinde daha tutarlı olacaktır.
İlgi alanlarını bilme:
İlgi duyulan bir faaliyet alanı, aynı zamanda yetenekli olunan bir alandır. Doğal olarak sadece yetenekli olunan alanlarda başarılı çalışmalar yapılabilir. O halde, ilgi alanını belirlemek, meslek seçimini kolaylaştıracak bir etken olmaktadır.
Değerleri veya kişilik özelliklerini bilme:
Mesleki faaliyetlerden beklenen doyumu, mesleki değer olarak kabul edebiliriz. Başka bir ifadeyle değer, mesleğin yapıldığı ortamdan ve toplumsal ödüllerden gelen doyumlardır. Bu durumda ne için çalışacağınız, mesleğinizden beklentilerinizin ne olacağının yanıtı, mesleklere yükleyeceğiniz değerleri yansıtacaktır. Değerleri yakından tanımak, bireyi, bu değerlere uygun mesleklere götürecektir.
B. Meslekleri Tanıma
Meslek seçme aşamasında, karar verirken bocalanmakta ve çoğu zaman seçimler tesadüflere bırakılmaktadır. Bu da ileride hayal kırıklığına neden olmaktadır. Meslekler hakkında doğru ve ayrıntılı bilgi sahibi olmak, bireyin meslek seçimi kararını şu yönlerde etkileyecektir:
– Başarı ve başarısızlığını,
– İşinden hoşlanıp hoşlanmadığını,
– Yaşamının diğer alanlarındaki mutluluğunu.
Bu nedenlerle doğru seçimler yapabilmek için; yeteneklerle, ilgi duyulan meslekler hakkında ayrıntılı incelemelere ihtiyaç vardır.
- Akademik Bakımdan Güçlü Olunan Alanın Bilinmesi
– Genel okul başarısı,
– En çok başarılı olunan ders/dersler,
– Hatasız ve süratli yanıtlanan testler.
Bu etmenlerin birleşimiyle daha tutarlı tercihler yapılabilir.
- Gelecekle İlgili Planları Netliğe Kavuşturmak
Tercih edilecek alana yönelik olarak gelecekte nelerin yapılacağı ortaya konulmalıdır. Çünkü, hedef belirlemeden okumak, öğrenim yaşantısı sırasında alınması gereken önlemlerin göz ardı edilmesine neden olur.
- Dış Etkenlerden Arınmak
Aile ile uzlaşmak: Alan ve meslek seçiminde kuşkusuz çevreden fikir alınabilir. Ancak, danışacağınız insanlar konularında uzmanlaşmış olmalıdır.
Yakın çevrenin etkisinden kurtulmak: Yakın çevrenizin etkisiyle seçimlerinizde kararsızlık yaşamanız ve başkaları istiyor diye tercihlerinizi değiştirmeniz sizi geri dönüşü zor veya olanaksız durumlara götürebilir. Bu durum istemediğiniz bir alanda öğrenim görmenize neden olabilir.
Toplumsal yargıların üstünde düşünebilmek: İlgi ve yetenekleriniz doğrultusunda olmayan ama salt toplum tarafından üstte tutulan meslekleri tercih etmeniz sağlıklı bir seçim olmayacaktır.
MESLEK SEÇERKEN AŞAĞIDAKİ SORULARA CEVAP ARANMALIDIR
Birey önce kendini tanımalıdır. Kendini tanıyabilmek için ise, aşağıdaki soruları cevaplandırmalı ve sonra mesleklerle ilgili araştırma yaptıktan sonra tercihte bulunmalıdır.
– Seçilmesi düşünülen alan ilgilere ve yeteneklere uygun mu?
– Hangi alanda daha başarılı olunduğu biliniyor mu?
Mesleğin Niteliği
– O meslekte çalışan kişilerin çalışma süreleri içinde neleri gerçekleştirdikleri ve yaptıkları işin arkasında yapmakla yükümlü olduğu faaliyetler nelerdir?
Çalışma Ortamı
– Mesleğin tehlikeli yanı var mı?
– İş ortamının ısısı, ışığı, gürültüsü nasıldır?
– Kapalı veya açık bir havada mı yapıyor?
Mesleğe Hazırlanma
– Gerekli olan eğitim dönemi ne kadar?
– Okul sonrası özel bir hazırlık gerekiyor mu?
Mesleğe Girmek İçin Aranan Özellikler
– Yaş, cinsiyet, boy, kilo ve dış görünüşle ilgili belli şartlar var mı?
Mesleğe Giriş-Emekli Olma Koşulları
– Mesleğe nasıl girilir?
– Sınavla, atama veya kişisel gayretle mi?
– Hangi yaşlar arasında yapılabilir?
– Sosyal güvenliği var mı?
Meslekte İlerleme
– Meslekte ilerleme neye bağlıdır?
– Çalışmaya mı? Kıdeme mi?
– Bu meslekten başka mesleklere geçiş yapılabilir mi?
Mesleğin Olumlu ve Olumsuz Yönleri
– Mesleği yapanlar için mesleğin en olumsuz ve en cazip tarafları nelerdir?
– Mesleğin toplumdaki yeri ve saygınlığı nedir?
İş Bulma İmkanı
– Seçilecek mesleğe olan talep ne durumda?
– Bölgeye veya mevsime göre gereklilik gösteriyor mu?
– İş bulmak kolay mı?
– Bu mesleğe duyulan ihtiyacın azalması veya artması söz konusu mu?
– Kamu ve özel sektörde iş bulunabileceği gibi serbest çalışma imkanı da verebiliyor mu?
Mesleğin Getireceği Kazanç
– Bu meslekte çalışanların ortalama kazançları ne kadar?
– Kazançlar günlük, haftalık, aylık veya mevsimlik olarak değişiyor mu?
– Aynı meslekte çalışanlar arasında ülkenin değişik bölgelerinde yaşayanlarda kazanç bakımından fark var mı?
Meslek seçiminde dikkate alınması gereken yetenekler
Soyut Düşünebilme : Bu sözcük, sayı veya şekillerle ifade edilen soyut kavramları öğrenebilme ve bunları kullanarak akıl yürütme gücü olarak tanımlanabilir. Bu yetenek, üniversite giriş sınavlarında sözel ve sayısal yetenek olarak ölçülür. Bu yeteneğe sahip kişilerin fizik, biyoloji ve sosyoloji gibi mesleklerde başarılı oldukları görülür.
Akıcı Bir Dille Yazabilme : Sözcükleri ustalıkla kullanabilme, zengin bir kelime dağarcığına ve çağrışım gücüne sahip olma şeklinde tanımlayabileceğimiz bu yetenek, dil-edebiyat programlarında başarı için gerekli olan ve yazarlarda gözlenen özel bir yetenektir. Bu yeteneği, sözcüklerle ifade edilen kavramları kullanarak akıl yürütebilme yeteneği ile karıştırmamak gereklidir.
Başkalarını Anlayabilme : İletişim sırasında karşıdaki insanın ne düşündüğünü, neler hissettiğini anlayabilme gücü olarak tanımlanan bu yetenek “eş duyum” (empati) olarak adlandırılmaktadır. Psikolojik yardım hizmetlerinde çalışan psikologların, psikolojik danışmanların, öğretmenlerin, hekim ve hemşirelerin, yöneticilerin bu yeteneğe sahip olmaları mesleklerinde başarılı olmalarını sağlayabilir.
Şekil İletişimini Görebilme : Şekilleri ayrıntıları ile algılayabilme, şekiller arasındaki benzerlikleri ve farkları görebilme gücünü yansıtan bu yetenek, teknik alanlarda ve plastik sanatlar alanında başarı için gereklidir.
Uzay İlişkilerini Görebilme : Bu yetenek, cisimleri üç boyutlu görebilme, bir şeklin düzlem üzerinde veya bir cismin uzayda hareketini göz önünde canlandırabilme (Mesela, bir evin planına bakarak yapılmış hali) gücünü ifade eder. Tahmin edileceği gibi bu yetenek mimarlıkta, plastik sanatlarda, marangozluk ve terzilikte ve benzeri mesleklerde başarı için gereklidir.
Mekanik Yetenek : Uzay ilişkilerini görebilme, şekil ilişkileri yetenekleri ile ilişkili olan bu yetenek, bir makinenin işyerindeki ilkeyi kavrayabilme, makinenin parçaları arasındaki ilişkiyi görebilme, makine desenleri çizebilme veya makineyi geliştirici fikirler üretebilme gücünü ifade eder. Makine tamiri ve yapımı alanında çalışanlarda bu yeteneğin çok güçlü olması gerekir.
El – Parmak Becerisi : Elleri ve parmakları ustalıkla kullanabilme de özel bir yetenektir. Kuyumculuk, cerrahlık gibi küçük objelerle uğraşmayı gerektiren mesleklerde çalışanların bu yeteneklerinin gelişmiş olması çok önemlidir.
Göz – El İş Birliği : Düz bir çizgi çizebilme, bir hedefi uzaktan vurabilme gibi becerilerde ifadesini bulan bu yetenek, el – parmak becerisi gibi mimarlıkta, sanatta, kaynakçılıkta, marangozlukta ve cerrahi alanında başarı sağlanması için gereklidir.
Kas Koordinasyonu : Güçlü kaslara sahip olmak ve bunları eşgüdümle kullanabilmek de bir yetenektir. Bu yetenek tahmin edileceği gibi sporla uğraşan kimselerde çok gelişmiştir. Spor meslekleri yanında ritmik dans, bale gibi sanat dalları da bu yeteneği gerektiren alanlardır.
Renk Algısı : Bu yetenek renkleri ve aralarındaki ince farkları algılayabilme gücünü anlatır. İç mimarlık dekorasyon gibi sanat dallarında, gıda üretimi gibi mesleklerde çalışanların renk körü olmamaları, renkleri iyi algılamaları gerekmektedir.
Yapıcılık : Alışılmış olanın dışına çıkabilme, yeni ve değişik fikirler yöntemler ortaya koyabilme gücü olan yapıcılık, her türlü çalışma alanında kendini gösterebilir. Bu yeteneğe sahip kişi, bilim ve sanat çalışmalarında, teknik alanlarda, işletmecilikte yapıcı gücünü daha fazla ortaya koyma fırsatı bulabilir.
Yukarıda tanımlananlardan başka müzik resim gibi, çok erken yaşlarda kendini gösteren sanat yetenekleri herkesçe bilinen ve belli çalışma alanları ile ilgili olan yeteneklerdir. Okullardaki çeşitli dersler ve ders dışında yapılan etkinlikler bu yeteneklerin kullanıldığı ve geliştirildiği çalışma alanlarıdır. Yeteneklerini tanımak isteyen bir kimse, okulda çeşitli konuları öğrenmeye çalışırken yaşadıkları üzerinde düşünebilir; hangi konuları daha çabuk ve kolay, hangilerini zorlukla öğrendiğine bakarak, yetenekleri hakkında bir fikir edinebilir. Bir kimse geçmiş başarılarını tarafsız bir tutumla değerlendirebildiği ölçüde yetenekleri hakkında doğru bir karar verir.
SONUÇ
Günümüzde meslek seçimi, özellikle gençler için, önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun nedenlerinden birkaçını şöyle sıralayabiliriz:
– Gelişen ve karmaşıklaşan ekonomik yapı,
– Hızla gelişen teknoloji,
– Sosyal bilimlerde toplumsal yapıyı anlamadaki üretkenlik.
Bütün bunlar uzmanlaşma gerektiriyor; uzmanlaşma ise her seviyeden oldukça iyi bir eğitim almış olmayı. Çünkü zaman ve olanakların en verimli ve en karlı şekilde kullanılması lazım. Ekonomi, dinamizmini bu şekilde sağlıyor.
Bu yapı toplumun gereksinimlerini belirlerken, bireyin gereksinimleri çoğu kez geride kalıyor. Halbuki toplumun ve bireyin gereksinimlerinin çakıştığı yer, verimliliğin en yüksek olması gereken alandır. Bireyin kendini mesleki anlamda tanıması, toplumu ve bununla birlikte toplumdaki olanakları veya sınırları fark etmesi, istediği mesleğin özelliklerini de tanıyarak kendisi için en iyi kararı vermesini kolaylaştıracaktır. Böylece gerekli bilgi ile donanmış kişiler, mutlu ve verimli bir yaşam süreceklerdir.
Öğrencilerin ilköğretimin sonunda ve ortaöğretimin başında çeşitli programlara yöneltilmeleri çeşitli ölçme, değerlendirme araçları ile bireyi tanıma tekniklerinden yararlanılarak elde edilen bilgilere ve ölçümlere göre yapılmalıdır. Bir öğrencinin hangi tür bir programa yöneltilmesinin uygun olacağı kararına varırken:
1- Öğrencinin yetenek ve başarı durumu,
2- Öğrencinin kişisel nitelikleri,
3- Öğrencinin isteği ile işin veya programın nitelikleri,
4- Ailesinin görüşü,
5- Programa, işe girme ve devam edebilme koşulları,
6- Mesleğin insan gücü gereksinimi yönünden durumunu ayrıntılı olarak ortaya koyan bilgilerden azami derecede yararlanılmalıdır.
Gerek 8. ve gerek 9. yılda yapılacak yöneltmelerde, bu ölçütlerle ilişkili ne kadar çok bilgi toplanırsa, bu bilgilere dayalı yöneltmenin ”geçerliği” de o denli yüksek olacaktır.
Yukarıdaki ölçütler, koşullar ve durumlar dikkate alındığında, okul rehberlik uzmanlarının, yoksa sınıf öğretmeninin, öğrencinin hangi programa, kola, mesleğe veya işe yöneltilmesinin uygun olacağı hakkındaki nihai görüş ve önerileri belirlenmelidir. Olası seçeneklerin tümü ortaya konulduktan sonra, tercih etme öğrenciye bırakılmalıdır.
EK-1. Türkiye’de Kullanılan Psikolojik Testlerin Sınıflandırılması
- Genel Zeka Testleri
-
- Bireysel Zeka Testleri
Stanford-Binet Zeka Testi
Wechsler Yetişkinler Zeka Ölçeği (WAIS)
K.I.T Zeka Testi
Merrill-Palmer Ölçeği
- Bireysel Zeka Testleri
-
- Grup Zeka Testleri
Cattell Zeka Testi
Otis Beta Zihin Yeteneği Testi
Analitik Zeka Testi (From A) - Grup Zeka Testleri
Cattell Zeka Testi
Otis Beta Zihin Yeteneği Testi
Analitik Zeka Testi (From A)
- Grup Zeka Testleri
- Özel Yetenek ve Beceri Testleri
-
- Özel Yetenek Testleri
Torrance Yaratıcı Düşünme Testi
Macquarrie Mekanik Kabiliyet Testi
- Özel Yetenek Testleri
-
- Eğitim Testleri
Çalışma Alışkanlıkları Envanteri
Metropolitan Olgunluk Testi - Mesleki Testler
Bourdon Dikkat Testi
İstikrar Tecrübesi Testi
Reaksiyon Zamanı Testi - Psikomotor ve Klinik testler
Kohs küpleri
Lincoln-Oseretzky Skalası
Wechsler Hafıza Ölçeği
- Eğitim Testleri
- Kişilik Testleri
-
- Kişilik Test ve Envanterleri
California Kişilik Envanteri
Cattell 16PF Şahsiyet Envanteri
Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri
Thomas Testi
Saville & Holdswoth OPO İş Kişilikleri Testi
Myers-Briggs Testi
- Kişilik Test ve Envanterleri
-
- Projektif Testler
Roschach Testi
Rotter Cümle Tamamlama Testi
Tematik Algı Testi (T.A.T) - İlgi ve Tutum envanteri
Kuder İlgi Alanları Tercihi Envanteri
Mesleki Doyum Envanteri
Thurstone Alaka Testi
- Projektif Testler